Mozart’ı Mozart yapan şey neydi? Peki ya Da Vinci’yi Da Vinci yapan şey? Ya da Usain Bolt’un rüzgar gibi koşmasını sağlayan şey nedir? Marie Curie’yi laboratuvarına hapseden o his nereden gelmişti mesela? Onların kaderi miydi bu? Peki bu kader, yani bizi biz yapan her şey değiştirilebilir mi?



İşte bunu araştıran bir bilim dalı var... Genetiğin ötesi, yani epigenetik. Biz de bu bölümde epigenetik konusuna giriş yapıyor, hiçbir şeyin tesadüf olmadığının altını tekrar çiziyoruz.






Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Kaderi Değiştirmek: Epigenetik

Bugün Tanrı'nın yaşamı yarattığı dili öğrenmeye başlıyoruz. Bu, Bill Clinton'ın insan genom projesi kapsamındaki ilk DNA dizilemesinin başarılı olması neticesinde 26 Temmuz 2000 tarihinde yaptığı konuşmada kurduğu cümlelerden biriydi. Genetik bilimi başta olmak üzere kimine göre ateşi, tekerleği, sıfırı ya da diğer tüm gelişmeleri geride bırakan insanlığın tanık olduğu en önemli gelişmeydi bu. Elbette tanrının dili dendiğinde tüm basın hatta tüm dünya kulak kesilmiş ve insanı, insan beynini, canlı biyolojisini çözdüğümüzü düşünmüşlerdi. Ama elbette çok yanılmıştı herkes. Henüz yakın bile değildik çözüme. Evet gerçekten de bir ilk adım. Hatta çok da önemli bir ilk adımdı bu. Fakat daha gidecek çok yolumuz vardı. Aslında temelde çok basitti her şey. İnsan genomu sadece 4 harften oluşur. G, T, C, A. DNA sarmalını oluşturan harfler bunlar. Ve bunlar tekrar, tekrar, tekrar ve tekrar birleşerek tüm canlıların temelini oluşturuyorlar. DNA dizilemesi dediğimizde aslında DNA'mızda bulunan tüm bu harflerin sırasının çözümlenmesidir. Bir anlamda insanın kaynak kodlarının kağıda dökülmesi diyebiliriz buna. Biz doğarken de bu harflerden 3 milyar tanesini annemizden, 3 milyar tanesini de babamızdan alıyoruz. Ancak öyle hassas bir denge ki bu. Bu milyarlarca harften bir tanesinde bir hata olsa bile çok ciddi bir hastalıkla doğabilirsiniz. İşte o yüzden gen dizisi çok önemlidir. Yine aynı sebeplerden genom projesi de çok önemliydi. Fakat bu kısım işin sadece bir bölümünü oluşturuyor. Dolayısıyla genom projesi de bu işin bir kısmını çözüyor. Nasıl mı? Birkaç örnek vereyim size. Mesela laboratuvar fareleri. Bu fareleri laboratuvarda tamamen aynı koşullar altında yetiştirebilirsiniz. Tamamen aynı genetik koda sahip olmasını sağlayabilirsiniz. Yetişme koşullarında sıfır varyasyon olmasını sağlayabilirsiniz. Sonuçta ne oluyor peki? Bu farelerin her biri birbirinden farklı oluyor. Ya daha kilolu ya daha aktif ya daha akıllı. Buna da biyologlar soyut varyasyon derler. Bu da neden oluyor hiçbir fikrimiz yok demenin daha havalısı aslında. Burada da bitmiyor elbette. Karasineklerin larvaları ve karasinekler mesela. Larvalar sineklere dönüşür sonunda. Fakat bilim insanları baktığında bu larvalarla dönüştükleri karasineklerin genetik kodlamasının birebir aynı olduğunu görürler. Larvanın bir sineğe dönüşmesini, ona kanat vermesini söyleyecek hiçbir kodlama mevcut değildir genetiğinde. Tıp atıp aynıdır. Dahası da var. Örneğin iki insana ele alalım. Bir erkek bir kadın. Bu kişilerin cinsiyetini bilmeseniz bile bu insanların genetik koduna baktığınızda hangisinin kadın hangisinin erkek olduğunu anlayabilirsiniz. Gayet basit. Y kromozomu var mı yok mu ona bakarsınız. Fakat timsahlarda bu konu çok garip. Bir dişi bir erkek timsahın genetik koduna baktığınızda hangi cinsiyete sahip olduğunu anlamanız imkansız. Zira timsahların cinsiyeti neye göre belirleniyor biliyor musunuz? Yumurtaların bulunduğu yerin sıcaklığına göre. O yüzden küresel ısınmanın ilginç sonuçlarından biri de budur mesela. Timsah nüfusunda ciddi bir cinsiyet kayması yaşanabilir. Bu da sonlarını getirebilir. Tamamen aynı genetik koda sahip iki canlı ama tamamen farklı iki sonuç var karşımızda. Görünüşleri, karakterleri hatta cinsiyetleri farklı. Buradaki olay ne peki? İşte bu garip olguları araştıran bir bilim dalı var. Genetiğin ötesi. Yani epigenetik. Mozart'ı Mozart yapan şey neydi? Peki ya Da Vinci'yi Da Vinci yapan şey? Ya da Usain Bolt'un rüzgar gibi koşmasını sağlayan şey? Mary Curie'yi laboratuvarına hapseden o his nereden gelmişti mesela? Kader mi? Onların kaderi miydi bu? Peki bu kader yani bizi biz yapan her şey değiştirilebilir mi? Kader derken de tüm dinlerde karşımıza çıkan bir olgu olmasının dışında biz kaderi burada daha bilimsel bir bakış açısıyla ele alacağız. Yani ilk aklınıza gelen anlamından bahsetmiyoruz. Dış görünüşünüz mesela ya da doğuştan gelen yetenekleriniz. Kimisi bazı hediyelerle gelir dünyaya. Az önce saydığımız isimler gibi. Bazı insanlar daha iyi bir sporcu olmak için gereken tüm kodlara sahip olarak doğar. Ya da bir müzisyen, bir dansçı ya da bir kaşif. Bazı insanların doğuştan bu yeteneğe sahip olduğunu çok rahat söyleyebiliriz. Kader derken de bundan bahsediyoruz aslında. Genetik kodlarımız da. Peki soru şu. Bu durumda insan kalıtımsal olarak atalarından kendine miras kalan yeteneklerle ya da yeteneksizliklerle yaşamak durumunda mı? İnsan bu konuda hiçbir kontrole sahip değil mi? Ya da daha çetrefilli soralım sorumuzu. İnsan bu özellikleri üzerinde bir kontrole sahip olmalı mı olmamalı mı? Biz bunları tartışa duralım bilim dünyasında bazı taşlar yerinden oynuyor. Genetik bilimi işleri bir adım öteye taşıyarak kelimenin tam anlamıyla bu bilimin ötesinde çalışmalar yürütüyor. İşte epigenetik de tam bu noktada devreye giriyor. Genetik biliminde keşfedilen son bulgulara göre genlerimizde bir anahtar var. bildiğimiz lamba anahtarı gibi. Açılıp kapanabilen bir anahtar. Ve her durumda çok farklı bir şekilde kendini ifade eden bir sistem bu. Bazıları açıksa size bir şeyler oluyor. Kapalıysa başka şeyler. Açık. Kapalı. Örneğin kanser ya da diyabet gibi hastalıklar bu sistem içindeki DNA anahtarı dediğimiz bazı anahtarların kapalı olmasıyla ortaya çıkıyor. Bu anahtarlar açıldığında ise… Mucize. Hastalıklar yok oluyor. İşte bu epigenetiğin konusudur. Bu çalışmalar sayesinde artık biliyoruz ki tüm genler için anahtarlar bulunuyor. Obezite gibi, hafıza gibi ya da müzik becerisi gibi. İşte tüm bu özellikler bahsettiğim anahtarlar sayesinde işliyor. Bu anahtarlar da epigenetiğin konusudur. Burası da bizim sorumuzun doğduğu yer. Bu anahtarları ve genel anlamda bu genleri kontrol etmemiz mümkün olabilir mi? Hatta bazı çalışmalar spermdeki DNA'ları da kontrol ederek yani baba olacak erkeği tedavi ederek tasarım bebeklerin doğmasını olarak sağlayacak imkanları da inceliyor. Peki nasıl çalışıyor bu anahtarlar derseniz de o kapıları da kısa bir aradan sonra açacağız. DNA'yı kontrol etmekten falan bahsediyorduk değil mi? Gelin bu anahtarların nasıl çalıştığına birlikte bakalım. Öncelikle hepimizde var olan bir anahtarla başlayalım. Malum DNA anahtarları hepimizde mevcut. İsterseniz önce bu DNA anahtarı dediğimiz şey ne onu bir anlatayım. Sonra gerçekten çığır açan bazı çalışmalar ve örneklerden bahsedeceğiz. Vücudumuz yaklaşık 70 trilyon hücreden oluşur. Saniyede bir tane olacak şekilde saymaya kalksanız 1,5 milyon yıl sürecek kadar büyük bir sayı bu. Ve bu 70 trilyon hücrenin her birinde de DNA bulunur. Ama buradaki sıkıntı ne biliyor musunuz? Bağışıklık sistemimizdeki bazı istisnalar dışında bu trilyonlarca hücrenin her birinin genetik açıdan aynı olması. Tamam her birinin DNA kodu aynı. Ancak böbrek hücreleri ile beyin hücreleri nasıl farklı oluyor mesela? Aynı kod ama farklı işlevler. İşte buradan yola çıkarak her birimizin aslında epigenetik bir olgu olduğumuzu söyleyebiliriz. DNA dediğimiz şeyin de neye benzediğini az çok herkes biliyor. Çift sarmallı bir yapı. Ancak bu DNA'ların her birinin bir fonksiyonu yok. Yani en azından biz öyle düşünüyorduk. İnsan genomu yaklaşık 20.000 gen yani proteinleri kodlayan DNA şeritleri içerir. Fakat bu genler yani kodlayan DNA toplam genomun sadece %1.2'sini oluşturur. Diğer %98.8 ise kodlamayan DNA olarak bilinir. Kodlamayan, diğer bir adıyla hurda olan DNA'nın gerekli olmasına rağmen çoğunun muhtemelen hiçbir işe yaramadığı düşünülüyordu. Genomu ellerindeki en iyi araçlarla inceleyen biyologlar bu kodlamayan DNA'nın sadece küçücük bir kısmının herhangi bir işleve sahip olduğunu düşünüyorlardı. Ancak bu büyük bir hataydı aslında. Gen dediğimiz şeyi bir nevi kullanım kılavuzu gibi de düşünebilirsiniz. Vücudumuzun farklı bölümlerini, organlarını nasıl oluşturacağına dair kodlar. Fakat enerjimizi artıran genler de mevcut. Ya da bahsettiğimiz gibi müzik yeteneğini artıran genler de var. Hastalıkları önleyen de. Hayatımızı kurtarabilecek bilgi paketleri bunlar. Hepsi kodlarımızda saklı. Bu noktada şunu söyleyebiliriz. DNA kodu bir şablon değil, bir senaryo gibidir. Yani aynı senaryoyla farklı dönemlerde çekilen filmleri bir düşünün. Senaryo birebir aynı ama oyuncular farklı. Yani aslında biz aynı senaryoyu izlesek de her bir filmin tadı, karakteri başkadır. Bilirsiniz bazıları çok daha içinize siner. DNA anahtarları işte bu farkı yaratan araçlardır. Tüm bunları harekete geçiren ya da devre dışı bırakan sisteme de DNA anahtarları diyoruz aslında. Tam da bu noktada çok önemli bir gizem karşımıza çıkıyor. Tek yumurta ikizleri. Aynı DNA'yı paylaşan, genetik olarak benzer iki insan. Bunu daha iyi anlayabilmek için gelin binlerce ikizle yapılan bir araştırma örneğine bakalım birlikte. 2015 yılında California State Üniversitesi'nde yapılan bir çalışmadan bahsetmek istiyorum size. Çalışmanın konusu Erika ve Monica isimli ikiz kız kardeşler. Bu ikizler birkaç ufak fark dışında tıp atıp aynı görünüyorlar. Her anlamda. Ancak yaşları ilerledikçe Erika meme kanserine yakalanıyor. Tedaviler, kemoterapi, kanserin nüksetmesi filan… Hala tedavi görüyor kendisi. Monika ise oldukça sağlıklı. Hatta ortalama üstü bir durumda. Herhangi bir hastalık belirtisi bile yok kendisinin. Ve araştırmalar da bizi şunu gösteriyor. 16 bin ikiz ile yapılan çalışmada iki kardeşinde aynı tür kansere yakalanma oranı sadece yüzde 8. Her anlamda aynı özellikleri paylaşan iki insanda bu kadar önemli bir genetik değişikliğin benzeşmemesi bize bir şeyler anlatıyor aslında. Hurda dediğimiz işlevsiz dediğimiz %98'lik kısımda bir şeyler buna neden oluyor. Uzun süre bunun yaşam stiliyle bağlantılı olduğu düşünülüyordu. Ancak yeni araştırmalar bu noktada DNA anahtarlarının çok önemli bir rolü olabileceğini söylüyor. Çünkü 100 yaşını aşan ancak tüm hayatı boyunca asla egzersiz yapmamış, sigara ve alkol kullanmasına rağmen hala çok sağlıklı olan insanlar da mevcut. Ve yine bu bağlamda başka ilginç bir araştırma yine epigenetiğin önemini bize gösteriyor. SEVGİNİN GÜCÜNÜ Yetişkinlikte karşımıza çıkan birçok psikolojik ya da psikiyatrik rahatsızlığın temelinde genellikle sorunlu bir çocukluk yer alıyor. Bu sorunlara da psikolojik diye teşhis konulup genellikle bu konuda çözümlere başvuruluyor. Ancak bunu psikolojik olarak nitelediğimizde karşımıza bir tanım çıkıyor. Bir açıklama değil. Bunun açıklamasını da yine farelerle yapılan bir çalışmayla verelim. Fareler doğduktan sonra anneleri ile ilişkileri inceleniyor. Bazı annelerin gerçekten çok sevgi dolu olduğu görülüyor. Her fırsatta bebeklerini yalıyor, besliyor, yanlarında tutuyor ve sıcaklığını hissettiriyor. Bazı anneler ise farklı. Çok da ilgilenmiyor, ilgisiz bırakıyor bebeklerini. Bu bebekler büyüdüklerinde, yetişkin olduklarında bu farelere stres uyarıcıları veriliyor. Bunlar bazen yüksek bir ses ya da bir avcının gösterilmesi gibi uyaranlar. Gözlemlenen sonuçlarsa çok garip. Bebekken annesinden bol bol ilgi gören fareler bu tip stres uyarıcılarına karşı inanılmaz sakin davranıyorlar. Sevgi görmeyenler ise acayip bir paniğe kapılıyorlar. İşte bunun temelinde psikolojiden ziyade genetik kodlamadaki epigenetik modifikasyonların yer aldığı düşünülüyor. Ve bu modifikasyonlar da çok çok farklı nedenlerle gerçekleşebiliyor. Timsahların yumurtada sıcaklıktan nasıl cinsiyeti belli oluyorsa bizim de özellikle gelişim aşamasında yaşadıklarımız genetik kodlarımızı, DNA anahtarlarımızı kapatıp açabiliyor. Peki bu durumda çevrenin etkilediği genetik kodlar etkilenen bireylerin çocuklarına da aktarılıyor mu? Bununla ilgili de bir çalışma var. Yine fareler üzerinde yapılmış gözlemlerden yola çıkılmış burada da. Önce bir grup erkek fareye kiraz çiçeği koklatılıyor ve hemen ardından hafif bir elektrik şoku veriliyor. Klasik koşullandırma. Bunu düzenli olarak tekrar ediyorlar. Haliyle bir süre sonra kiraz çiçeğini koklayınca fareler korkudan titriyor. Sonra bu farelerin üremelerine izin veriliyor. Ve çocuklarına bakıyorlar. Sonuç? Bu farelerin çocukları ortada hiçbir sebep yokken bile kiraz çiçeği kokusunu duyduğunda korkudan titriyor. Bu korku, bu travma babadan çocuklarına miras kalıyor. İnanılmaz bir bulgu bu. İnanılmaz sonuçları, anlamları, etkileri olan bir bulgu. Bu uzun yıllardır süren yetiştirilme mi yoksa genetik mi sorusunun da cevabı aslında. Cevap her ikiside. Az önce konuştuğumuz ikizleri açıklayan da bu. Tüm özellikleri benzer olan ikizlerden birinin kodlamayan, atık olduğu düşünülen genlerinde epigenetik bir modifikasyona uğradığını düşünebiliriz. Daha birçok şeyi açıklayabilir bu. Kendinize bakın. Yaşadıklarınıza, çocukluğunuzda, yetişkinliğinizde yaşadığınız belirli bir travmanın çocuğunuzda da ortaya çıkma şansı olduğu anlamına geliyor bu. Ama bir taraftan tüm bunların değiştirilebileceğini de gösteriyor bize. Kraliçe arılar mesela. Diğer arılardan genetik olarak hiçbir farkları yok. Onları kraliçe yapan ne biliyor musunuz? Beslenme. Sadece bir miktar daha fazla ve daha uzun süre arı sütü içtiklerinde kraliçe oluyorlar. Ve diğer arılardan 20 kat daha uzun yaşıyorlar. 20 kat. Şu anda neredeyiz peki? Büyük bir karanlıktayız desek yeridir. Her gün bu DNA kodlarının nasıl ifade edildiği ile ilgili yeni bir şeyler öğreniyoruz. Ama gidecek daha çok yolumuz var. inanılmaz etkileri olabilecek muhteşem bir alan epigenetik. CRISPR gibi alanları da besleyen, bunlardan beslenen ve ileride insan tasarlamanın önünü açabilecek en önemli alanlardan biri bu. Peki neyi konuşmadık burada? Etik. Evet. Bu işin doğurduğu yığınla etik soru da var karşımızda. Diyelim ki bu DNA anahtarını bulduk ve hangi genin neyi belirlediğini tespit ettik. Bu anahtarlarla oynamalı mıyız gerçekten? Sınırı nerede çizmeliyiz? Bu sınırları da çizeceğiz zamanı geldiğinde. En azından çizmeye çalışacağız. Şimdi sizi bu bölümde konuştuklarımızın zihninizde yarattığı yankılarla baş başa bırakma zamanı. Belki de bu yankılar kaderinizi bile değiştirebilir. Olamaz mı? Olabilir. Açıklamalar

yaşamı yarattığı dili öğrenmeye başlıyoruz. Bu, Bill Clinton'ın insan genom projesi kapsamındaki ilk DNA dizilemesinin başarılı olması neticesinde 26 Temmuz 2000 tarihinde yaptığı konuşmada kurduğu cümlelerden biriydi. Genetik bilimi başta olmak üzere kimine göre ateşi, tekerleği, sıfırı ya da diğer tüm gelişmeleri geride bırakan insanlığın tanık olduğu en önemli gelişmeydi bu.

Elbette tanrının dili dendiğinde tüm basın hatta tüm dünya kulak kesilmiş ve insanı, insan beynini, canlı biyolojisini çözdüğümüzü düşünmüşlerdi. Ama elbette çok yanılmıştı herkes. Henüz yakın bile değildik çözüme. Evet gerçekten de bir ilk adım. Hatta çok da önemli bir ilk adımdı bu. Fakat daha gidecek çok yolumuz vardı.

Aslında temelde çok basitti her şey. İnsan genomu sadece 4 harften oluşur. G, T, C, A. DNA sarmalını oluşturan harfler bunlar. Ve bunlar tekrar, tekrar, tekrar ve tekrar birleşerek tüm canlıların temelini oluşturuyorlar. DNA dizilemesi dediğimizde aslında DNA'mızda bulunan tüm bu harflerin sırasının çözümlenmesidir. Bir anlamda insanın kaynak kodlarının kağıda dökülmesi diyebiliriz buna.

Biz doğarken de bu harflerden 3 milyar tanesini annemizden, 3 milyar tanesini de babamızdan alıyoruz. Ancak öyle hassas bir denge ki bu. Bu milyarlarca harften bir tanesinde bir hata olsa bile çok ciddi bir hastalıkla doğabilirsiniz. İşte o yüzden gen dizisi çok önemlidir. Yine aynı sebeplerden genom projesi de çok önemliydi.

Fakat bu kısım işin sadece bir bölümünü oluşturuyor. Dolayısıyla genom projesi de bu işin bir kısmını çözüyor. Nasıl mı? Birkaç örnek vereyim size. Mesela laboratuvar fareleri. Bu fareleri laboratuvarda tamamen aynı koşullar altında yetiştirebilirsiniz. Tamamen aynı genetik koda sahip olmasını sağlayabilirsiniz. Yetişme koşullarında sıfır varyasyon olmasını sağlayabilirsiniz.

Sonuçta ne oluyor peki? Bu farelerin her biri birbirinden farklı oluyor. Ya daha kilolu ya daha aktif ya daha akıllı. Buna da biyologlar soyut varyasyon derler. Bu da neden oluyor hiçbir fikrimiz yok demenin daha havalısı aslında.

Burada da bitmiyor elbette. Karasineklerin larvaları ve karasinekler mesela. Larvalar sineklere dönüşür sonunda. Fakat bilim insanları baktığında bu larvalarla dönüştükleri karasineklerin genetik kodlamasının birebir aynı olduğunu görürler. Larvanın bir sineğe dönüşmesini, ona kanat vermesini söyleyecek hiçbir kodlama mevcut değildir genetiğinde. Tıp atıp aynıdır. Dahası da var. Örneğin iki insana ele alalım.

Bir erkek bir kadın. Bu kişilerin cinsiyetini bilmeseniz bile bu insanların genetik koduna baktığınızda hangisinin kadın hangisinin erkek olduğunu anlayabilirsiniz. Gayet basit. Y kromozomu var mı yok mu ona bakarsınız. Fakat timsahlarda bu konu çok garip. Bir dişi bir erkek timsahın genetik koduna baktığınızda hangi cinsiyete sahip olduğunu anlamanız imkansız.

Zira timsahların cinsiyeti neye göre belirleniyor biliyor musunuz? Yumurtaların bulunduğu yerin sıcaklığına göre. O yüzden küresel ısınmanın ilginç sonuçlarından biri de budur mesela. Timsah nüfusunda ciddi bir cinsiyet kayması yaşanabilir. Bu da sonlarını getirebilir. Tamamen

aynı genetik koda sahip iki canlı ama tamamen farklı iki sonuç var karşımızda. Görünüşleri, karakterleri hatta cinsiyetleri farklı.

Buradaki olay ne peki? İşte bu garip olguları araştıran bir bilim dalı var. Genetiğin ötesi. Yani epigenetik. Mozart'ı Mozart yapan şey neydi? Peki ya Da Vinci'yi Da Vinci yapan şey? Ya da Usain Bolt'un rüzgar gibi koşmasını sağlayan şey? Mary Curie'yi laboratuvarına hapseden o his nereden gelmişti mesela? Kader mi? Onların kaderi miydi bu?

Peki bu kader yani bizi biz yapan her şey değiştirilebilir mi? Kader derken de tüm dinlerde karşımıza çıkan bir olgu olmasının dışında biz kaderi burada daha bilimsel bir bakış açısıyla ele alacağız. Yani ilk aklınıza gelen anlamından bahsetmiyoruz. Dış görünüşünüz mesela ya da doğuştan gelen yetenekleriniz. Kimisi bazı hediyelerle gelir dünyaya.

Az önce saydığımız isimler gibi. Bazı insanlar daha iyi bir sporcu olmak için gereken tüm kodlara sahip olarak doğar. Ya da bir müzisyen, bir dansçı ya da bir kaşif. Bazı insanların doğuştan bu yeteneğe sahip olduğunu çok rahat söyleyebiliriz. Kader derken de bundan bahsediyoruz aslında. Genetik kodlarımız da. Peki soru şu.

Bu durumda insan kalıtımsal olarak atalarından kendine miras kalan yeteneklerle ya da yeteneksizliklerle yaşamak durumunda mı? İnsan bu konuda hiçbir kontrole sahip değil mi? Ya da daha çetrefilli soralım sorumuzu. İnsan bu özellikleri üzerinde bir kontrole sahip olmalı mı olmamalı mı? Biz bunları tartışa duralım bilim dünyasında bazı taşlar yerinden oynuyor.

Genetik bilimi işleri bir adım öteye taşıyarak kelimenin tam anlamıyla bu bilimin ötesinde çalışmalar yürütüyor. İşte epigenetik de tam bu noktada devreye giriyor. Genetik biliminde keşfedilen son bulgulara göre genlerimizde bir anahtar var.

bildiğimiz lamba anahtarı gibi. Açılıp kapanabilen bir anahtar. Ve her durumda çok farklı bir şekilde kendini ifade eden bir sistem bu. Bazıları açıksa size bir şeyler oluyor. Kapalıysa başka şeyler. Açık. Kapalı. Örneğin kanser ya da diyabet gibi hastalıklar bu sistem içindeki DNA anahtarı dediğimiz bazı anahtarların kapalı olmasıyla ortaya çıkıyor. Bu anahtarlar açıldığında ise…

Mucize. Hastalıklar yok oluyor. İşte bu epigenetiğin konusudur. Bu çalışmalar sayesinde artık biliyoruz ki tüm genler için anahtarlar bulunuyor. Obezite gibi, hafıza gibi ya da müzik becerisi gibi. İşte tüm bu özellikler bahsettiğim anahtarlar sayesinde işliyor. Bu anahtarlar da epigenetiğin konusudur.

Burası da bizim sorumuzun doğduğu yer. Bu anahtarları ve genel anlamda bu genleri kontrol etmemiz mümkün olabilir mi? Hatta bazı çalışmalar spermdeki DNA'ları da kontrol ederek yani baba olacak erkeği tedavi ederek tasarım bebeklerin doğmasını olarak sağlayacak imkanları da inceliyor. Peki nasıl çalışıyor bu anahtarlar derseniz de o kapıları da kısa bir aradan sonra açacağız.

DNA'yı kontrol etmekten falan bahsediyorduk değil mi? Gelin bu anahtarların nasıl çalıştığına birlikte bakalım. Öncelikle hepimizde var olan bir anahtarla başlayalım. Malum DNA anahtarları hepimizde mevcut. İsterseniz önce bu DNA anahtarı dediğimiz şey ne onu bir anlatayım. Sonra gerçekten çığır açan bazı çalışmalar ve örneklerden bahsedeceğiz.

Vücudumuz yaklaşık 70 trilyon hücreden oluşur. Saniyede bir tane olacak şekilde saymaya kalksanız 1,5 milyon yıl sürecek kadar büyük bir sayı bu. Ve bu 70 trilyon hücrenin her birinde de DNA bulunur.

Ama buradaki sıkıntı ne biliyor musunuz? Bağışıklık sistemimizdeki bazı istisnalar dışında bu trilyonlarca hücrenin her birinin genetik açıdan aynı olması. Tamam her birinin DNA kodu aynı. Ancak böbrek hücreleri ile beyin hücreleri nasıl farklı oluyor mesela? Aynı kod ama farklı işlevler. İşte buradan yola çıkarak her birimizin aslında epigenetik bir olgu olduğumuzu söyleyebiliriz.

DNA dediğimiz şeyin de neye benzediğini az çok herkes biliyor. Çift sarmallı bir yapı. Ancak bu DNA'ların her birinin bir fonksiyonu yok. Yani en azından biz öyle düşünüyorduk. İnsan genomu yaklaşık 20.000 gen yani proteinleri kodlayan DNA şeritleri içerir. Fakat bu genler yani kodlayan DNA toplam genomun sadece %1.2'sini oluşturur.

Diğer %98.8 ise kodlamayan DNA olarak bilinir. Kodlamayan, diğer bir adıyla hurda olan DNA'nın gerekli olmasına rağmen çoğunun muhtemelen hiçbir işe yaramadığı düşünülüyordu. Genomu ellerindeki en iyi araçlarla inceleyen biyologlar bu kodlamayan DNA'nın sadece küçücük bir kısmının herhangi bir işleve sahip olduğunu düşünüyorlardı.

Ancak bu büyük bir hataydı aslında. Gen dediğimiz şeyi bir nevi kullanım kılavuzu gibi de düşünebilirsiniz. Vücudumuzun farklı bölümlerini, organlarını nasıl oluşturacağına dair kodlar. Fakat enerjimizi artıran genler de mevcut. Ya da bahsettiğimiz gibi müzik yeteneğini artıran genler de var. Hastalıkları önleyen de. Hayatımızı kurtarabilecek bilgi paketleri bunlar. Hepsi kodlarımızda saklı.

Bu noktada şunu söyleyebiliriz. DNA kodu bir şablon değil, bir senaryo gibidir. Yani aynı senaryoyla farklı dönemlerde çekilen filmleri bir düşünün. Senaryo birebir aynı ama oyuncular farklı. Yani aslında biz aynı senaryoyu izlesek de her bir filmin tadı, karakteri başkadır. Bilirsiniz bazıları çok daha içinize siner. DNA anahtarları işte bu farkı yaratan araçlardır.

Tüm bunları harekete geçiren ya da devre dışı bırakan sisteme de DNA anahtarları diyoruz aslında. Tam da bu noktada çok önemli bir gizem karşımıza çıkıyor. Tek yumurta ikizleri. Aynı DNA'yı paylaşan, genetik olarak benzer iki insan. Bunu daha iyi anlayabilmek için gelin binlerce ikizle yapılan bir araştırma örneğine bakalım birlikte.

2015 yılında California State Üniversitesi'nde yapılan bir çalışmadan bahsetmek istiyorum size. Çalışmanın konusu Erika ve Monica isimli ikiz kız kardeşler. Bu ikizler birkaç ufak fark dışında tıp atıp aynı görünüyorlar. Her anlamda. Ancak yaşları ilerledikçe Erika meme kanserine yakalanıyor.

Tedaviler, kemoterapi, kanserin nüksetmesi filan… Hala tedavi görüyor kendisi. Monika ise oldukça sağlıklı. Hatta ortalama üstü bir durumda. Herhangi bir hastalık belirtisi bile yok kendisinin. Ve araştırmalar da bizi şunu gösteriyor. 16 bin ikiz ile yapılan çalışmada iki kardeşinde aynı tür kansere yakalanma oranı sadece yüzde 8.

Her anlamda aynı özellikleri paylaşan iki insanda bu kadar önemli bir genetik değişikliğin benzeşmemesi bize bir şeyler anlatıyor aslında.

Hurda dediğimiz işlevsiz dediğimiz %98'lik kısımda bir şeyler buna neden oluyor. Uzun süre bunun yaşam stiliyle bağlantılı olduğu düşünülüyordu. Ancak yeni araştırmalar bu noktada DNA anahtarlarının çok önemli bir rolü olabileceğini söylüyor. Çünkü 100 yaşını aşan ancak tüm hayatı boyunca asla egzersiz yapmamış, sigara ve alkol kullanmasına rağmen hala çok sağlıklı olan insanlar da mevcut. Ve yine bu bağlamda başka ilginç bir araştırma yine epigenetiğin önemini bize gösteriyor.

SEVGİNİN GÜCÜNÜ Yetişkinlikte karşımıza çıkan birçok psikolojik ya da psikiyatrik rahatsızlığın temelinde genellikle sorunlu bir çocukluk yer alıyor. Bu sorunlara da psikolojik diye teşhis konulup genellikle bu konuda çözümlere başvuruluyor. Ancak bunu psikolojik olarak nitelediğimizde karşımıza bir tanım çıkıyor. Bir açıklama değil. Bunun açıklamasını da yine farelerle yapılan bir çalışmayla verelim.

Fareler doğduktan sonra anneleri ile ilişkileri inceleniyor. Bazı annelerin gerçekten çok sevgi dolu olduğu görülüyor. Her fırsatta bebeklerini yalıyor, besliyor, yanlarında tutuyor ve sıcaklığını hissettiriyor. Bazı anneler ise farklı.

Çok da ilgilenmiyor, ilgisiz bırakıyor bebeklerini. Bu bebekler büyüdüklerinde, yetişkin olduklarında bu farelere stres uyarıcıları veriliyor. Bunlar bazen yüksek bir ses ya da bir avcının gösterilmesi gibi uyaranlar. Gözlemlenen sonuçlarsa çok garip. Bebekken annesinden bol bol ilgi gören fareler bu tip stres uyarıcılarına karşı inanılmaz sakin davranıyorlar.

Sevgi görmeyenler ise acayip bir paniğe kapılıyorlar. İşte bunun temelinde psikolojiden ziyade genetik kodlamadaki epigenetik modifikasyonların yer aldığı düşünülüyor. Ve bu modifikasyonlar da çok çok farklı nedenlerle gerçekleşebiliyor.

Timsahların yumurtada sıcaklıktan nasıl cinsiyeti belli oluyorsa bizim de özellikle gelişim aşamasında yaşadıklarımız genetik kodlarımızı, DNA anahtarlarımızı kapatıp açabiliyor. Peki bu durumda çevrenin etkilediği genetik kodlar etkilenen bireylerin çocuklarına da aktarılıyor mu? Bununla ilgili de bir çalışma var. Yine fareler üzerinde yapılmış gözlemlerden yola çıkılmış burada da.

Önce bir grup erkek fareye kiraz çiçeği koklatılıyor ve hemen ardından hafif bir elektrik şoku veriliyor. Klasik koşullandırma. Bunu düzenli olarak tekrar ediyorlar. Haliyle bir süre sonra kiraz çiçeğini koklayınca fareler korkudan titriyor.

Sonra bu farelerin üremelerine izin veriliyor. Ve çocuklarına bakıyorlar. Sonuç? Bu farelerin çocukları ortada hiçbir sebep yokken bile kiraz çiçeği kokusunu duyduğunda korkudan titriyor. Bu korku, bu travma babadan çocuklarına miras kalıyor. İnanılmaz bir bulgu bu. İnanılmaz sonuçları, anlamları, etkileri olan bir bulgu. Bu uzun yıllardır süren yetiştirilme mi yoksa genetik mi sorusunun da cevabı aslında.

Az önce konuştuğumuz ikizleri açıklayan da bu. Tüm özellikleri benzer olan ikizlerden birinin kodlamayan, atık olduğu düşünülen genlerinde epigenetik bir modifikasyona uğradığını düşünebiliriz. Daha birçok şeyi açıklayabilir bu. Kendinize bakın. Yaşadıklarınıza, çocukluğunuzda, yetişkinliğinizde yaşadığınız belirli bir travmanın çocuğunuzda da ortaya çıkma şansı olduğu anlamına geliyor bu. Ama bir taraftan tüm bunların değiştirilebileceğini de gösteriyor bize.

Kraliçe arılar mesela. Diğer arılardan genetik olarak hiçbir farkları yok. Onları kraliçe yapan ne biliyor musunuz? Beslenme. Sadece bir miktar daha fazla ve daha uzun süre arı sütü içtiklerinde kraliçe oluyorlar. Ve diğer arılardan 20 kat daha uzun yaşıyorlar. 20 kat. Şu anda neredeyiz peki? Büyük bir karanlıktayız desek yeridir. Her gün bu DNA kodlarının nasıl ifade edildiği ile ilgili yeni bir şeyler öğreniyoruz. Ama gidecek daha çok yolumuz var.

inanılmaz etkileri olabilecek muhteşem bir alan epigenetik. CRISPR gibi alanları da besleyen, bunlardan beslenen ve ileride insan tasarlamanın önünü açabilecek en önemli alanlardan biri bu. Peki neyi konuşmadık burada? Etik. Evet. Bu işin doğurduğu yığınla etik soru da var karşımızda.

Diyelim ki bu DNA anahtarını bulduk ve hangi genin neyi belirlediğini tespit ettik. Bu anahtarlarla oynamalı mıyız gerçekten? Sınırı nerede çizmeliyiz? Bu sınırları da çizeceğiz zamanı geldiğinde. En azından çizmeye çalışacağız. Şimdi sizi bu bölümde konuştuklarımızın zihninizde yarattığı yankılarla baş başa bırakma zamanı. Belki de bu yankılar kaderinizi bile değiştirebilir. Olamaz mı? Olabilir.

Kodak; neredeyse 100 yıl boyunca nesillerin yakından tanıdığı ve tüm anılarını ona borçlu olduğu bir markaydı. Şirketin kurulduğu günden itibaren tek misyonu fotoğraf çekme deneyiminde devrim yaratmaktı. Fakat bu alandaki başarısı, ileride onu felakete sürükleyecek körlüğün başlangıcı olacaktı. Hiçbir Şey Tesadüf Değil’in bu bölümünde, Kodak’ın yükselişten çöküşe uzanan hikayesini inceliyoruz. Değişime direnmenin bedelini ve “kendini yok edip yeniden doğma” cesaretini masaya yatırıyoruz.







Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Kodak: Efsane Bir Çöküş Hikayesi

Malum, yapay zeka son yılların en çok konuşulan teknolojilerinden birisi. Bu teknoloji temelde ödüllendirme mantığı ile çalışıyor, bu şekilde kendisini geliştiriyor. Peki daha önce kimsenin bilmediği, kitleleri imha edebilecek bir kimyasal bileşim keşfettiğinde onu ödüllendirirseniz ne olur? Hiçbir Şey Tesadüf Değil'in bu bölümünde yapay zeka kullanılarak oluşturulan ilk imha reçetelerinin üzerine konuşuyoruz. Gelecekte bizi neler bekliyor olabileceğinin analizini yapıyoruz. 



Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Yapay Zekanın İlk Kitle İmha Reçeteleri 

Kişisel verilerimizin takip edilmesi ve seçimlerimizin yönlendirilmesi artık görünmez bir mühendisliğin parçası. Özgür iradeyle verdiğimizi sandığımız kararların arkasında ise dev bir veri ekonomisi, algoritmalar ve bizi bizden iyi tanıyan şirketler var. Hiçbir Şey Tesadüf Değil’in bu bölümünde gizlilik ihlallerinin hayatımızı nasıl şekillendirdiğini, bu ekosistemin ne kadar derine indiğini ve tüm bunların geleceğimiz için ne anlama geldiğini inceliyoruz.







Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Ne Yaptığınızı Biliyorlar!

Coca Cola'nın 1971'de yayınladığı "Hilltop" reklam filmi, koca bir sektörün yaklaşımını değiştirmişti.  Asi bir nesil, karşı bir kültür ve tüm siyasi konjonktürün sorgulanması reklam dünyasında da kendine yer buluyordu artık. Ancak zaman içerisinde kapitalizm bu durumu da kendi lehine çevirmişti. Hiçbir Şey Tesadüf Değil'in bu bölümünde "Kapitalizm, devrimi nasıl markalaştırdı?" sorusuna yanıt arıyoruz. Reklamcılık tarihinin kırılma noktalarından ipuçları bulmaya çalışıyoruz.


Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Kapitalizm, Devrimi Nasıl Markalaştırdı?

Dünyamız ölüyor. Tabii şimdi hemen değil. Ama bir gün olacak elbet. Tıpkı her hikayenin sonu gibi, onun da sonu gelecek. Levha tektoniği durmuş, kıtalar kilitlenmiş, okyanuslar kurumuş ve yaşam denen olgunun külleri bile kaybolmuş olacak. Ve bu gerçekleştiğinde, biz çoktan kozmik sahneden çekilmiş olacağız. En azından burada, bu kaya parçası üzerinde öyle gözüküyor. Hiçbir Şey Tesadüf Değil'in bu bölümünde, zamanı biraz ileri sarıyoruz. Acaba 1 milyar yıl sonra dünyamız neye benzeyecek?





Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

1 Milyar Yıl Sonra Dünyamıza Ne Olacak?

Dünya'nın yörüngesinden de geçen bazı küçük kaya parçaları bulunuyor. ve bu kayalar çok değerli bir şeyler saklıyor. Bize büyük servet kazandırabilecek madenler söz konusu. Sadece birkaç sondaj ekipmanı yapıp bu asteroidlere göndereceğiz. Sonra da o asteroidlerin bazılarında bulunan altın, gümüş ya da elmas gibi madenleri kazıp geri getireceğiz. Hepsi bu kadar… Peki ama niye yapmıyoruz bunu? Asteroid madenciliğini neden bir iş kolu olarak sayamıyoruz hala? Hiçbir Şey Tesadüf Değil'de bu sorunun cevaplarını aramaya koyuluyoruz. Asteroid madenciliğinin yakın dönemde nasıl fırsatlar sunabileceği üzerine düşünüyoruz.

Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Asteroidleri Kazan Kazanır!

İnsan neye göre hatırlayıp, neye göre unutur? Örneğin, neden hayatımızın ilk birkaç yılını hatırlamıyoruz? Ya da bazı anılar yıllar geçse de ilk günkü kadar canlı kalırken, neden bazıları hiç olmamış gibi siliniyor? Hiçbir Şey Tesadüf Değil'in bu bölümünde hafızaya, hatırladıklarımıza ve unuttuklarımıza doğru bir yolculuğa çıkıyoruz. 





Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Çocukluğumuzu Neden Hatırlamıyoruz?

1919'un bir gününde John B. Watson sokakta yürürken köpeklerden aşırı korkan bir çocuk gördü. Bu göründü anında aklına kazınmış, ilerleyen günlerde bazı sorulara dönüşmüştü.  "Acaba yeni doğmuş bir bebek, evcil hayvanlardan korkar mı? Böyle bir korku doğuştan var olabilir mi? Yoksa bu korku sonradan mı öğrenilir?" İşte bu sorular bugün yapılsa gerçekleştirenin de, gerçekleşmesine izin verenin de yıllarca hapishanede yatmasına neden olacak bir dizi deneye zemin hazırlamıştı. Hiçbir Şey Tesadüf Değil'in bu bölümünde o deneylerin hikayesine odaklanıyor, Little Albert Deneyi'ni inceliyoruz.



 Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Psikoloji Tarihinin En Tartışmalı Meselesi: Little Albert Deneyi

Percy Spencer, cebindeki fıstıklı bir atıştırmalık sayesinde birçok evin baş köşesinde yerini almış bir cihaz icat etti: mikrodalga fırın. Peki nasıl oldu da, bu elektromanyetik dalgalar bir anda dünden kalan yemeği ısıttığımız bir cihaza dönüştü? Hiçbir Şey Tesadüf Değil'in bu bölümünde, bilim ile gerçek yaşamın doğrudan kesiştiği bu mucizevi aletin acayip hikayesine beraber bir yolculuk yapıyoruz.





Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Kazara Mucize: Mikrodalga Fırın

Elon Musk'ın yirmi yıldır neredeyse tek bir takıntısı var: Mars’a ulaşmak. Son bir yıldır ise, varıldığında ne olacağı konusundaki çalışmalarını hızlandırdı. Hiçbir Şey Tesadüf Değil'in bu bölümünde; Musk'ın zihnine ve projelerine bir yolculuk yapıyoruz. Bakalım Musk, çılgın planlarını gerçekleştirebilecek mi? Yoksa bu sadece 21. yüzyılın en büyük bilim kurgu hikayesi olarak mı kalacak?





Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------

Bu podcast reklam içermektedir.

Kalkın! Mars'a Gidiyoruz!

Masum bir insanı öldürmeniz emredilse, buna itaat eder miydiniz yoksa karşı mı çıkardınız? Birçok insanın cevabı "karşı çıkardım" olsa da işin gerçeği pek öyle değil maalesef. Bu bölümde "emir gerçekten demiri kesiyor mu?" sorusu üzerinde duruyor, psikolog Stanley Milgram'ın derslere konu olan deneyini inceliyoruz.






Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

İçinizdeki Zalim: Milgram Deneyi

İnsanlık tarihini değiştiren bazı keşifler sanki bir rastlantıymış gibi anlatılır. Halbuki hiçbir şey tesadüf değil. İşte biz de bu yüzden buradayız. Cengiz Çalışkan, nam-ı diğer Bebar Bilim ve Podbee Media'nın beraber hazırladığı ve bu podcast serisinde bizi bugüne getiren tüm bilimsel, kültürel, toplumsal dönüm noktalarından geçeceğimiz büyük bir yolculuğa çıkıyoruz.

Hiçbir Şey Tesadüf Değil

Kaos ve düzen... Zıt kavramlar diye biliyoruz ikisini. Fakat kaos ve düzen zıt değil aslında. Kaos da bir düzen, düzen de bir kaos içerir. Kısacası düzen kaostur, kaos da düzen… Nerden mi biliyoruz? Cevabını bu bölümde inceliyoruz.






Tüm bölümler ve daha fazlası için ⁠⁠podbeemedia.com⁠⁠'u ziyaret et!



----- Podbee Sunar -------



Bu podcast reklam içermektedir.

Podcast'e Soru Sor

Kaydet - Dinle - Gönder

Bildirimler

Hiçbir Şey Tesadüf Değil

Her hafta eklenen yeni bölümleri kaçırma!